Fjármálakreppur og ríkisafskipti

Víða um lönd standa nú öll spjót á seðlabönkum, fjármálaeftirliti og öðrum stjórnvöldum fyrir mistæka stjórn peningamála, haldlausar reglur og slakt eftirlit með fjármálastofnunum. Ótrúlegar fjárhæðir eru teknar úr vösum skattgreiðenda og færðar fjármálafyrirtækjum í vanda. Þegar upp verður staðið mun engin atvinnugrein hafa hlotið jafn mikla ríkisaðstoð og fjármálastarfsemi nú um stundir.Þetta á ekki síst við engilsaxnesku ríkin, Bandaríkin, Bretland og Írland en einnig lönd eins og Spán þar sem fasteignabóla hefur nú sprungið með hvelli. Ekki þarf að fjölyrða um ástandið hér á landi eftir að leka fór úr verðbréfabólunni síðla árs 2007, uppblásið húsnæðisverð tók að lækka, gjaldmiðillinn féll og stærstu bankar landsins lögðu upp laupana.Sem von er velta menn því fyrir sér hvað valdi verðbólum af þessu tagi. Hvernig verða væntingar manna svo óraunhæfar? Hvernig verða svo kerfisbundin mistök í rekstri fyrirtækja og almennt ofmat á fasteignum og verðbréfum? Hvað veldur því að atvinnugrein, eins og íslenska fjármálakerfið, þurrkast nær út á einni nóttu? Hvernig í ósköpunum lenda fjármálafyrirtæki um allan hinn vestræna heim í vandræðum í sömu mund?Í gæslu ríkisinsÞað er auðvitað hluti af frjálsu markaðskerfi að rekstur fyrirtækja gangi misjafnlega og hluti þeirra verði einfaldlega undir í samkeppninni. Markaðurinn er harður húsbóndi. Þeir sem taka rangar ákvarðanir í rekstri fyrirtækja gjalda þess með atvinnumissi og eignatapi. Stjórnendur og eigendur íslensku bankanna hafa tapað miklum fjármunum á greiðsluþroti þeirra. Aðrir starfsmenn hafa einnig tapað hlutafé og lífeyrissparnaði. Kaupréttarsamningar eru að engu orðnir.Fjármálamarkaðir heimsins eru hins vegar aðeins frjálsir að vissu marki. Seðlabankar ríkisins stýra peningamagni í umferð, vöxtum, bindiskyldu og í flestum löndum gert er ráð fyrir að þeir veiti bönkum lán þegar þeir lenda í lausafjárþurrð. Seðlabankarnir eru bankar bankanna og eiga að gæta að stöðugleika þeirra. Lagabálkar um fjármálastarfsemi eru miklir að vöxtum og stórar ríkisstofnanir hafa eftirlit með að farið sé að þessum lögum og öðrum reglum. Fáar atvinnugreinar eru í svo strangri gæslu ríkisins. Flóknar reglur og kostnaðarsamt eftirlit af þessu tagi auka miðstýringu og samþjöppun og draga úr samkeppni því litlar einingar eiga erfitt með að standa undir fasta kostnaðinum af slíku. Þessi þvingaða samþjöppun í stórar einingar getur leitt til annarrar áhættudreifingar en ella væri í atvinnugreininni. Annað hvort fellur allt eða ekkert.Að auki hefur ríkisvaldið ýmis önnur afskipti af þessum markaði líkt og með niðurgreiðslu á lánsfé til húsnæðiskaupa. Hér á landi og víðar starfa jafnvel opinberir húsnæðislánasjóðir sem hafa stundað æðisgengna keppni við bankana. Þessi sjóðir hafa verið undir pólitískum þrýstingi um að lána fleirum og með hærra veðsetningarhlutfalli en varkárar fjármálastofnanir ættu að gera. Uppskeran af þessum ríkisafskiptum af fasteignamarkaði kallast nú undirmálslán. Það má því hiklaust segja að fjármálastarfsemi hafi verið dæmi um blandaða efnahagsstarfsemi, blöndu einka- og ríkisrekstrar undir miklu eftirliti og afskiptum hins opinbera. Grunnurinn sem þessi blandaða starfsemi hvílir á er útgáfa ríkisins á gjaldmiðli og stjórn þess á peningamálum.Of miklir peningarMargt bendir til að lausatök í stjórn peningamála hafi einmitt komið bólunni, sem nú er að springa, af stað. Seðlabankar heimsins hafi aukið peningamagn í umferð án þess að samsvarandi sparnaður hafi átt sér stað. Seðlabankarnir hafa jafnframt lækkað stýrivexti og þannig komið af stað óraunhæfum væntingum. Þetta er ekki nýtt af nálinni. Austurrísku hagfræðingarnir Ludwig von Mises og Friedrich von Hayek vöruðu ætíð við þeirri freistingu sem felst í seðlaprentunarvaldi ríkisins og því ójafnvægi sem óhófleg beiting þess getur af sér.Útlán og peningar sem byggjast ekki á raunverulegum sparnaði eru skammgóður vermir. Útlán fjármálastofnana sem ekki er mætt með samsvarandi sparifé ýta undir óhóflega bjartsýni athafnamanna. Bygginga- og fasteignamarkaðurinn á undanförnum árum er gott dæmi um þetta. Með öðrum orðum má segja að athafnamennirnir hegði sé eins og þeir séu að mæta auknum sparnaði almennings sem síðan reynist ekki vera til staðar. Menn þekkja vel úr landbúnaði að niðurgreiðslur ríkisins valda offramleiðslu. Lánsfé á niðursettum vöxtum veldur almennri offjárfestingu.Þessi afvegaleiðing í hagkerfinu hefur óhjákvæmilegar afleiðingar. Dæmið gengur ekki upp. Fyrr en varir sígur á ógæfuhliðina, samdráttur tekur við og sársaukafull en nauðsynleg leiðrétting á sér stað. Í leiðréttingunni felst undantekningarlaust endurskoðun á öllum fjárfestingum. Við stöndum nú á þessum tímamótum. Munum við bera gæfu til að leyfa þessari endurskipulagningu atvinnulífsins að eiga sér stað á rekstrarlegum forsendum? Það er ekki víst að svo sé.  Rót vandans er ekki lækningarjurtHagfræðiprófessorarnir Jón Daníelsson og Gylfi Zoëga lögðu til (Mbl. 27. okt. 2008) sem fyrsta skref út úr vandanum að prentvélarnar í seðlabankanum verði settar á fullt, peningamagnið aukið og „ódýru lánsfé“ dreift um bæinn svo halda megi fyrirtækjum og heimilum gangandi. Þetta er þó einmitt upphaf vandans. Aukið framboð á ódýru fjármagni við núverandi aðstæður myndi koma í veg fyrir nauðsynlega endurskipulagningu atvinnulífsins og aðlögun að raunhæfum forsendum. Það gæti framlengt og dýpkað kreppuna. Það gerðist einmitt í Japan þar sem svo oft hefur verið reynt að koma atvinnulífinu í gang með þessum gömlu húsráðum Keynes lávarðar, ódýru fjármagni og auknum ríkisútgjöldum, að örvunin hætti að hafa áhrif, jafnvel til skamms tíma. Lækning á meininu getur ekki verið stærri skammtur af eitrinu sem olli því. Við getum því miður ekki „eytt“ okkur út úr skuldunum.Ágúst Ólafur Ágústsson varaformaður Samfylkingarinnar og formaður viðskiptanefndar Alþingis boðaði skattahækkanir (RÚV 1. nóv. 2008) því að öðrum kosti þurfi að spara í ríkisrekstrinum. Við þessar aðstæður er þó fátt  mikilvægara en að draga úr útgjöldum hins opinbera og lækka skatta svo skuldug heimili og fyrirtæki geti greitt skuldir sínar. Skattahækkanir myndu draga úr möguleikum heimila og fyrirtækja til að greiða skuldir sínar sem er þó það sem gæti helst bætt stöðu þeirra.Alþingi setti í síðustu viku lög sem ætlað er takmarka fjármagnsflutninga til og frá landinu. Lögin eru í raun yfirlýsing stjórnvalda um að gjaldmiðill ríkisins sé ekki á vetur setjandi en yfirlýstur tilgangur laganna er þó að styðja við þennan sama gjaldmiðil. Því til viðbótar má segja að til að endurskipulagning atvinnulífsins gangi hratt og örugglega fyrir sig sé lykilatriði að afnema höft og auka sveigjanleika á fjármála- og vinnumarkaði. Það er alltaf slæmt að hefta hreyfingar fjármagns milli landa en sérstaklega þegar endurfjármögnun margra fyrirtækja er lífsnauðsynleg. Vandinn verður ekki frysturEkkert ofangreindra þriggja ráða heggur því að rótum vandans heldur frestar honum í besta falli um skamma hríð. Það þarf að sigrast á vandanum, en ekki fresta honum, svo hægt sé að snúa þessari nauðvörn í sókn. Stöðva þarf áralanga og linnulausa aukningu útgjalda ríkis og sveitarfélaga og skapa þannig raunverulegri verðmætasköpun svigrúm. Lækka þarf skatta myndarlega svo heimili og fyrirtæki geti greitt skuldir sínar og hafið uppbyggingu að nýju. Lækka þarf framfærslukostnað heimila og fyrirtækja með auknu frelsi til innflutnings matvæla og lækkun og einföldun á vörugjöldum og tollum. Afnema þarf höft eins og nýju gjaldeyrislögin. Auka þarf rými einstaklinga til atvinnurekstrar með því að ríkið dragi sig í hlé á sem flestum sviðum og losi sig úr starfsemi eins og verslun og fjölmiðlun, að ekki sé minnst á fjármálastarfsemina.Síðast en ekki síst þarf að leysa gjaldmiðilskreppuna. Sú kreppa er ekki ný af nálinni heldur hefur íslenska krónan reynst óáreiðanlegur gjaldmiðill áratugum saman. Það er sameiginleg vanræksla okkar allra að hafa ekki tekið á þessum veikleika í efnahagslífi okkar fyrir löngu, raunar löngu fyrir tíð evrunnar. Ýmsir kostir eru í stöðunni en allir krefjast þeir vandaðs undirbúnings þegar ákvörðun hefur verið tekin. Kostirnir eru aðrir gjaldmiðlar með einhliða upptöku, aðrir gjaldmiðlar með samstarfi við erlenda seðlabanka, fjölmyntakerfi eða tenging við aðra gjaldmiðla með myntráði. Til þessara kosta þarf að taka afstöðu á næstunni og hefur stærsti stjórnmálaflokkur þjóðarinnar boðað til landsfundar í lok janúar til að vega þá og meta. Greinin birtist í Morgunblaðinu 10. desember 2008.